تغییرات فرهنگی و چالش‌های آن در ایران

نشست تحصصی تغییرات فرهنگی ایران یکی از برنامه های موفق در حوزه بررسی های جامعه شناختی جامعه ایرانی است که در سال 1396 توسط دفتر دانشگاهی انجمن جامعه شناسی ایران با سخنرانی دکتر مهری بهار و دکتر تقی آزاد ارمکی برگزار شد. 

 دکتر مهری بهار در این نشست با تاکید بر یافته های تجربی پژوهشی که در خصوص وقف انجام داده بود با اشاره به ورود گروه های مرجع جدید به ساحت وقف که عموماً متشکل از زنان اند به تغییر ساحت متصلب کنش‌های دینی خیرخواهانه به ساحت منعطف اشاره نمود.

دکتر مهری بهار در بخش دوم این نشست بحث خود را مطرح کرد و گفت: پرداختن به کار خیّر از ساحتی دینی به امری اجتماعی تغییر یافته و در این مسیر گروه‌های حاشیه‌ای در حال تبدیل شدن به گروه مرجع هستند.

دکتر «مهری بهار» در نشست تخصصی علمی «تغییرات فرهنگی و چالش های آن در ایران» با بیان اینکه تخصص من مطالعه بر روی ساحت امر خیر در ایران است، اظهار کرد: خیّر از ساحتی دینی به امری اجتماعی تغییر یافته است.

وی گفت: یکی از بحث های اصلی که در حوزه دین اتفاق می افتد بحث تغییر خیر از یک بحث دینی به حرکتی جمعی تبدیل شده است، این شاید منجر به ورود گروه هایی مرجع مانند هنرمندان، بازیگران سینما به این حوزه شده است.

دانشیار دانشگاه تهران تصریح کرد: اگر مراسم مذهبی بر محور خطابه و روضه خوانی بود الان با پدیده‌ای به نام مداحی پاپ روبرو هستیم. فوتبالیست‌ها هنرمندان و گروه‌های مرجع زمینه را برای این تغییرات ایجاد کرده‌اند، عنصر مهم دیگر گروه‌های خاموش و حاشیه ای بودند که خیلی محوریتی نداشته اند اما جرات پیدا کرده‌اند که در متن قرار گیرند، مثلا قومیت ها، مشاغل مختلف و ورود زنان موجب تغییرات بنیادین شده است.

بهار گفت: وقتی مناسک دینی بیشتر جنبه مردمی و عامه پسند پیدا می‌کند خیریه‌ها متولد می شود که با تغیییر گروه های مرجع، فضای دینی فراغتی می‌شود و از فضای دینی فاصله می‌گیرد و بیشتر به جنبه‌های روزمره تبدیل می‌کند.

دانشیار دانشگاه تهران ادامه داد: کمپین ایجاد می شود، فضاهایی که قبلا در حیطه شخصی روحانیون بود، به دست دیگران می افتد و زنان خیلی مهم تر می‌شوند، در این تغییر به دلیل تغییر ماهیت، هیجان های عمومی بوجود می آید که در زلزله و سقوط هواپیما خود را نشان می دهد و کنشگران جدیدی متولد می‌شوند که می توانند هیجان عموم را برانگیزند.

بهار تصریح کرد: وقتی تکنولوژی، گرو‌ههای مرجع حاشیه ای را منشاء هیجان عمومی می کنند و مراکز رسمی را به حاشیه می برند، در اینجا قواعد متصلب رنگ می بازند که ناشی از ورود سلایق جدید است.

وی با اشاره به یک مقاله گفت: امروز ماهیت وقف‌ها دگرگون شده و واقفان به نیازهای روزمره در وقف خود مانند مشکلات زنان بی‌سرپرست توجه می‌کنند.

دانشیار دانشگاه تهران تصریح کرد: در دوران صفویه و قاجاریه زنان تاجر یا شاهزاده یا درباری اهل وقف بودند، سوال اینجاست که آیا این فعالیت زنان در حال حاضر بازتولید شده؟ که باید گفت بله از طریق خیریه ها بازتولید شده یعنی زنان از طریق کنشگری در امور خیریه باز فعال هستند و زنان از طریق ورود به امور و کارهای دارای ماهیت دینی اما گره خورده به حرکت جمعی، این قدرت را بازتولید کرده‌اند.

دکتر بهار تصریح کرد: زنان هم واقف هستند و هم مورد مصرف را مشخص می کنند، زنان در کمک به همنوع و نوع دوستی خیلی همزادپنداری می کنند.

وی قدرت در تمایز یافتگی زنان را در این زمینه مهم برشمرد و گفت: زنان از طریق خیر خود را متمایز از دیگران می‌دانند و در واقع زنان با موسسات خیریه خود را به گروهی مرجع تبدیل کرده‌اند که در این زمینه فضای مجازی به بهترین شکل موثر بوده است. 

کرونا و مناقشه های دینی پیش رو

دکتر مهری بهار، دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی، دانشگاه تهران در یادداشتی تحت عنوان «کرونا و مناقشه های دینی پیش رو»آورده است:

گسترش ویروس کرونا،  ضرب اهنگ  برخی مسائل اساسی در تغییر  باورها و رفتارهای دینی  است. تغییر باورها و رفتارهای دینی در همه جا نمود پیدا کرده است. .از حوزه و مسجد و خانه و خیابان و در نهایت فضای مجازی. تا کنون بیشتر محققان حوزه دینداری در ایران اعم از مردمشناسان، جامعه شناسان و روانشناسان در مورد تغییرات دینداری در حوزه و مسجد و خیابان و خانه بحث کرده و صورت های متعددی از دینداری های جدید را بیان کرده اند. اما وضعیت دینداری در فضای مجازی کمتر مورد توجه بوده است. بیشتر گفته شده است که در فضای مجازی نمود دینداری و نحوه حضور دینداران و امور دینی متفاوت از فضای غیرمجازی می باشد. بدین لحاظ است که بحث و بررسی در مورد وضعیت دینداری و رفتارهای دینی جدید  در فضای دیجیتالی دارای اهمیت است. راههای متعددی در شناخت این وضعیت می باشد که باید محققان در این زمینه به طور جدی وارد شوند. در یادداشت موجود قصدمان واکاوی کلی این پدیده می باشد.

بحث در مورد تغییرات دینی (اعم از گرایش، نگرش، رفتار و حتی سازمان) در دو سطح دنبال می شود. سطح اول، کلی و عام است که به نگرش و سازماندهی مربوط است. سطح دوم، در فضای مجازی است.

الف: تاملاتی در مورد تغییرات در حوزه دینداری به طور کلی.

در آغاز به اتفاقات و تغییراتی که به طور کلی در حوزه دینداری روبرو هستیم اشاره می شود. اهمیت شرایط کرونایی بر ساختار دین و دیندار اثرگذار شده است و ما را در مقابل چندین سوال اساسی به شرح زیر قرار داده است:  اولین سوال   دررابطه با  تغییر هویت دینی اینگونه مطرح می شود که  دین چیست ؟و هویت دینی  چیست؟ ایا دین  متشکل از یک سری باورها و شناخت است یا  متشکل از یک سری رفتارها و مناسک دینی معطوف به جمع ؟  دومین سوال بر سر چگونگی رفتارهای دینی  در شرایط بحرانها(بحران کرونا) است  که شاحص ویژه این رفتارها ، جمعی بودن،عینی بودن و تاکید بر نمادهای جمعی بوده است،  حال با این شرایط چه بر سر مراسم دینی امده است ، ایا با ایزوله شدن مناسک دینی ، هویت دینی مردم که قاعدتا ارزش ان مبتنی بر ابرازات و ظهورهای جمعی و عینی است ،نیز دچار تغییر شده است ؟  در پاسخ به سوالهای فوق، با چندین مناقشه مهم که بعضی از آنها از گذشته وجود داشته اند، روبرو هستیم. در ادامه به آنها اشاره می شود.

مناقشه اول، برخی مطرح کرده اند که وقوع تغییرات عمده در جهان بر می گردد به جهان مدرن، یعنی زمانی که  دین در برابر علم زانو زده است و دیگر بحثی  وجود ندارد. قرنها است که ورشکستگی دین در برابر علم اعلام شده است [۱]  این نزاع تاریخی به  قرن ۱۸ تا به امروز بر می گردد و این تعارض بین دین و علم  همواره در تمام زمانها دیده می شد، ولی کرونا در ایران منشا تحول در رابطه بین این دو شد. در مورد ویروس کرونا باید گفت ، که با ورود عقلانی و به موقع  روحانیت و مراجع دینی در ایران، به حوزه بهداشت و پزشکی، این مناقشه، بی اساس  اعلام شده است و اگر نزاعی تا به حال وجود داشته است بیشتر بین دانشمندان و متدینین بوده است وارباب دین و  کلیسا  بودند که همواره با علم نزاع داشتند نه خود دین و ذات ان [۲]

مناقشه دوم از سوی کسانی مطرح می شود که  نگاه متعادل تری  به موضوع بحرانهای تاریخی و تاثیر ان بر هویت دینی داشته و مدعی اند این دوره، دوره بحران است. شرایط بحرانی موجب می شود که همه امور دچار تزلزل شوند. حوزه دین هم در شرایط  بحرانی مسئله دار می شود. در نتیجه، این شرایط فرصت بازاندیشی دینی را برای دینداران فراهم کرده است. این اتفاق بهترین شرایط را برای بازبینی هویت دینی جدید فراهم می کند [۳] لذا اشکالی ندارد که اولا بتوانیم از این دوره به ارامی گذر کنیم در عین حال  فرصتی است تا در هویت دینی خود با  کمک فقه و شریعت و با همیاری علما و مجتهدین دین، درورود به جامعه مدرن تجدید نظر کنیم.

مناقشه سوم بر یک سری اسیبهای بعد از عصر کرونایی است که تاثیر زیادی بر تغییر رفتار واعتقاد و پایه های دینی افراد، ناخوداگاه می گذارد وموجب تغییر برخی رفتارهای دینی می شود  که تا قرنها  بر انجام ان تعصب ورزیده می شد. به همین دلیل ممکن است با عبور از دوره کرونایی جامعه دینی با چالشها و بحرانهای فراوانی روبرو شود.به عنوان مثال این شرایط،  مسائل جدیدی  را در فقه و شریعت گذاشته است، مثل تغییر در غسل  و تدفین میت، تطهیر و اجرای مراسم  مذهبی. یک سری واجب و حرامها جای خود را عوض کرده اند.. البته  این تغییرات تنها در مورد اماکن مذهبی رخ نداده است. بعنوان مثال مردم تنها به مسجد و کلیسا نمی روند، بلکه به کنسرت و بازیهای المپیک هم نمی روند. سوال این است که  وضعیت اجکام شرعی و فقهی که در شرایط بدون بحران بر عهده فقیه است . در زمان بحران چگونه خواهد بود ؟ پاسخ این است که در زمان بحران هم این فقیه است که می تواند در نحوه انجام احکام  دینی و شرعی، دخل و تصرف کند.

با وجود مسائل عمده ای که در جربان ویروس کرونا به وجود امد، بسیاری از اجتماعات مذهبی تعطیل شدند، اگر به همین شکل پیش رود ممکن است مهمترین گردهمایی مسلمانان در حج، نیزمتوقف شود .اگر مراسم حج بسیار مهم است و هیچگاه  از زمان حضرت ابراهیم(ع)  به یاد نداریم که حج در نزد مسلمانان،متوقف شود یا در شرایطی در زیارتگاهها بسته شود و نمازهای جماعت خوانده نشود ومسلمانان متوفی  بدون هیچ مراسم نماز و غسل به خاک سپرده شوند. چه کسانی می توانند امر به توقف مراسم جمعی را صادر کند؟  تنها  فقیهان و مجتهدین هستند. این اتفاق ناخواسته موجب حضور موثرتر علمای دینی نیز شده است. دو طیف از فقیهان برای پاسخ به  مسائل شرعی و فقهی مردم، در این روزها ، ورود پیدا کردند :

۱ دسته ای از فقیهان بنیادگرا و سنتی که معتقدند، شزایط  جدید تاثیری در اجرای حکم شرعی ندارد .منطق انها سنت است وانسان مومن می بایستی  به سنت  پیامبر وفادار و سنتهای الهی در هر زمان لازم است اجرا شوند و تعدی از ان به مثابه خارج شدن از حکم خداست [۴] حتی به نظر برخی از این طیف، اماکن زیارتی، اماکنی مقدس و برای شفای مسلمین است و زیارت جمعی هیچگاه نباید تعطیل شود. اقامت در ان،  شفا است  . این اماکن مقدس، دارالشفا  و به دور از هربلا و بیماری هستند و خداوند متعال،  این اماکن را از هر گونه شر و بدی محفوظ نگه می دارد.[۵] لذا نه تنها تعطیل بلکه ورود به  ان برای شفای مریضان روحی و جسمی لازم است .

۲-طیف  دوم،  گروهی از فقها هستند که همگام با شرایط جدید توانستند فتواهای مناسب،  اماده  وبسته به شریط بحرانی کرونا،  ارائه دهند. علما وفقهای اشنا به شرایط جدید، و در مواجهه با ویروس کرونا،نظرات متفاوتی نسبت به رفتارهای دینی مردم مطرح کرده اند. انها سعی کرده اند:

اول، به  علم ،اگاهی و دانش با دیده اهمیت بنگرند. مثلا اینکه در شرایطی که علم پزشکی به بهداشت و کم کردن مرگ و میرها  کمک می کن  می بایستی در مقابل پزشکان و جامعه مدنی تسلیم شوند.

دوم، با طرح سوالاتی از قبیل اینکه ایا می توان در شرایط خاص امروز، دستور به تعطیلی نماز جماعت و نماز جمعه را داد، زمینه را برای هسویی و هماهنگی با علم پزشکی و بهداشت را فراهم کنند؟ا

سوم، با تاویل فقه پویا  و اینکه بهداشت واحترام به  دیگران با عقل و منطق جورتر است، انها توانسته اند، زمینه نقد فقه سنتی را که امکان و یا طرح تعطیلی جماعتهای دینی را به هیچ وجه نمی پذیرد،  را فراهم کنند.

چهارم،  با طرح فقه پویا ،از یک سوخود را با مسائل جهانی و جامعه مدنی نزدیک می کنند واز سوی دیگر از تیغ نقدهای  شهروندان خودی و اخبار جهانی ،رهایی می یابند.

پنجم، یکی از امتیازات  فقه پویا، ان است که  ارجحیات اجتماعی  را به خوبی می شناسند  و ارجح یعنی توجه به  مصلحت جمعی، احترام به سلامت و بهداشت تمام انسانها . نمونه های انرا می توان در زمانی که سازمان بهداشت می گوید، لازم است فاصله های اجتماعی برای دوری از این بیماری لازم است ، مراسم جمعی متوقف می شود .یا حذف مراسم جمعی و یاحذف نماز لیله الدفن برای متوفی که این روزها به صورت مجازی با ذکر نام مرحوم انجام می شود، را می توان مشاهده نمود.

مشخصات کنش دینداری در شرایط کرونایی.

با توجه به شرایط پیش آمده برای کشور و مردم، دینداران و علمای دینی با واقع بینی جدی شان اقدامات بسیاری انجام دادند که کمتر می توان در گذشته از آنها خبری یافت. در ادامه به بعضی از آنها اشاره می شود:

منطق فقها دراین شرایط، توجه به مصلحت ها با محوریت عقل است،  به همین دلیل از روز نخست بر توصیه های علم پزشکی تکیه کردند. ویژگی این دسته از فقیهان این است که دارای شناخت و اگاهی لازم نسبت به  علوم جدید،  در عین حال دسترسی و امکان فراگیری انها  بیشتراز سایرین  به فضاهای مجازی بوده است . این امر موجب شد تا به توصیه های پزشکی بیشتر اهمیت دهند. البته تقاضای مردمی که خود یا خانواده هایشان اسیب دیده بودند، در مواجهه  با مرگهای زیاد نزدیکان، بی تاثیر نبوده است . انها انتظارداشتند که فقها و مجتهدین ، برخوردی مناسب  و راه حلهای بهتر و بهداشتی تری  معطوف با شرایط جدید به انها ارائه دهند. گذر از فقه سنتی و ورود به فقه پویا که  منظری عقلائی همراه با پیشرفت  وحاوی پیامی انسانی بوده  مهم است . در این فقه ،احترام به حرمت انسانی اهمیت دارد تا چیزهای دیگر .منطق فقه پویا  از یک سو منطق  “دیگر شناسی” ،  اسایش دیگری، جان دیگری و ابروی دیگری است و از سوی دیگر منطق حذر از هر هر گونه ضرر  به دیگری. سلب ارامش و فراهم کردن  سببهای رنج و بلای انسانی در این فقه ،  مطلقا حرام  شمرده می شود.  مسئولیت  فردی و مدنی، مهم و بیشتر علمای دینی به ان توصیه می کنند. اموزه این فقه این است که  اگر شخصی بداند که حضور او در جایی موجب اضرار می شود باید ان محل را ترک کند(به عنوان نمونه منع افراد در اجتماعات دینی در روزهای کرونایی) ، انجام هر گونه مسافرت که متوجه ضرر به خود و دیگری می شوید(به عنوان نمونه لغو مسافرتهای شهری و بیرون شهری در روزهای کرونایی) ،انجام هر نوع اعمال مستحبی یا واجب در شرایط خاص حتی  برعکس ان،  باطل و حتی  اعاده ان  در زمان دیگر ،عمل واجب  می باشد. در مورد دیدار با ارحام نیز اینگونه می باشد(منع دید و بازدیدهای نوروزی) ،احتکار کردن  وسایل مورد نیاز مردم مطلقا حرام وضمانت شرعی بر عهده افراد است[۶] .

به رسمیت شناختن بهداشت و سلامت و تغییر بعضی از رویه های سنتی دینی. بنابراین در شرایط بحران کرونایی، برخی از علما و مجتهدین اگاه و اشنا به مسائل روز وفضای مجازی،  توصیه های پزشکی را ارج نهادند و با تعطیلی اجتماعات دینی نه نتها مشکلی نداشتند، بلکه  به سرعت مجوز تعطیلی ان اجتماعات را صادر نمودند[۷]. حتی برخی از علما[۸]   که بیشتر درطیف سنتی ها قرار داشتند،  به تدریج توصیه های پزشکی را جدی گرفته و گفتند چطور اقایان  در مسائل شرعی مقلد ما هستند ماهم در تشخیص راههای سلامت برای مقابله با بیماری کرونا مقلد پزشکان هستیم. برخی افراد در صدا وسیما توضیحاتی داده اندو نظرفقیهان را در مورد چرایی تعطیلات اجتماعات مذهبی جویا شدند و به نقش مفید و همسوی فقیهان با علم و دانش، پرداختند [۹].  بدین وسیله  فتواهای جدید در مورد احکام شرعی و فقهی، تطهیر و حرام و حلاهای معقولانه  در  فضای مجازی به سرعت دست به دست  شد.  به نظر می رسید که فقیهان از این طیف از همان ابتدا ، برخوردی منطقی  و همراه با حسابگری معقولانه در راه مبارزه با این بیماری داشته اند[۱۰]. مجوز استفاده از الکل و به راه انداختن کارخانه هایی در  جهت  ساخت الکل های ضدعفونی کننده ، از مجوزهای سختی بود که در زمان اوج شیوع کرونا از جانب همین فقها و علمای دین  مطرح شد. به عنوان مثال خبر “قدیمی ترین کارخانه الکل سازی ایران در بومهن به چرخه برگشت “بسیار خبر سازبود که در فضای مجازی از این گروه به گروه دیگر منتقل می شد .

شرایط و بحران کرونا به سرعت زیست دینی و شرعی مردم را تغییر داد. زیرا مفهوم “زندگی” مهم شناخته شد و تغییر رویه ها برای بقای زندگی در دستور کار علمای دین قرار گرفت. طرح احکام جدید شرعی، نشان از ورود گفتمانی فقه پویا ، اما نه از سوی تفکر و اندیشه غربی،بلکه  از سوی فقیهان و مجتهدین روشنفکر ،و وعاظ مترقی و تجار اگاه و افراد دینی  اشنا با شرایط جدید، صادر می شد. اساس این نوع فقه پیشرفته معطوف به زندگی جاری مردم که همراه با خردگرایی در شرایط کرونایی بود،  باعث شد تابه جای تاکید بر سنتهای قدیمی وحرام و حلال های تکراری به  بهبود  شرایط  فقهی و شرعی با توجه  ویژه به بهداشت،  تغذیه، اموزش و رفاه عمومی، توجه شود.

استفاده از دعاهای متعدد: برخی نوشته ها حاکی از ان است که شرایط بحرانی کرونا،به بحران الهیات منجر می شود، بدین مفهوم که در این شرایط و با مرگ فراگیری که سرنوشت انسانی را به مخاطره انداخته است، بیشتر از همه، خداوند مقصر است ، خداست که این شر را برای انسان تولید کرده است .لذا “در اینده نگاه به  خداوند و نقش وی در رابطه با رنج انسان تغییر می کند”(فرشتیان)[۱۱] ا

تلنگر:   نقل  بسیاری از حوادث تاریخی تنها تلنگری به ماست تا به خود اییم و سعی کنیم در زندگی وباورهایمان و حتی درمصرف الگوهای رایج مان ،تامل کنیم  سوال  اینکه ایا”کرونا بلاست یا نعمت”در حقیقت توصیه ای اخلاقی است که قضاوت را در نهایت به انسان وامی گذارد . شعار نعمت یا بلا،  مذهبی است و از اسراف انسانی در طول زندگی  سخن می گوید و به گونه ای غیر مستقیم انسان را مسئول سرنوشت بیماری و بلای خود می خواند . بلا نه در بیرون بلکه در درون انسان است . انسان در مقابل نعمتهای خدایی، سپاس را کنار گذاشته و به اسراف و بی اعتنایی پرداخته است . اینگونه ارزیابی اخلاقی،  انسان را به یاد  قربانی هایی می اندازد که  در برابر فرونشاندن خشم خداوند ، انجام می شود . انسان غفلت کرده پس سزای او بلای بشری به طور همگانی است . انسان مقصر است و تنها راه نابودی ویروس، ببه خود امدن انسان است و هرگاه او اراده کند و در خود تغییر ینیادینی ایجاد کند بیماری از او پر می کشد و به دیار نا کجاباد می رود. به تعبیری “کرونا واکنش کره زمین، برای نجات و بازسازی خود و نسل بشری است “

توجه و تمرکز بر ارائه راه های جدید در انجام مراسم دینی . به طور خاص  زیارت از راه دور یکی از انها می باشد. زیرا ادامه منع رفت و امد از شهر کربلا به خاطر جلوگیری از انتشار ویروس کرونا[۱۲]  در دستور کار حوزه دینداری قرار گرفته است.

ب: تغییر در حوزه دینداری با توجه به فضای مجازی  

با توجه به شرایط جدید جامعه ایران تحت تآثیر کرونا، فضای مجازی از اهمیت بیشتری برای اکثر مردم برخوردار شده است. در این سطح از بحث ما با دو سوال بنیادین بدین شرح روبرو هستیم: ۱. ایا در عصر کرونایی می توان مدعی شد که فضای مجازی راه را برای یک سری خلاقیتهاو هویت های دینی جدید باز می کند که از ان به عنوان  “فقه پویا” یاد می شود؟  ۲. نقش فقیهان و مجتهدین دینی در تغییر ایینها و  مناسک دینی   درعصر کرونایی چیست؟  اول اینکه در شرایط کرونایی  و با توجه به زمان حصر خانگی و ایزوله شدن،  رجوع  مردم به فضای مجازی بیشتر  از قبل شده است. دوم، در  فضای جدید، پرداختن به  برخی مسائل برای مردم مهم تر از گذشته شده است، مثلا توجه به ایینهای  فردی تا مراسم و ایینهای اجتماعی، تاکید بر مولفه های دینی معطوف به تمیزی و بهداشت از طریق اموزشهای مجازی و افزایش خلاقیت ها و توانایی های فردی-دینی اصلی ترین می باشند. با محوری شدن فضای مجازی، حتی در کنش دینی، اتفاقات عجبیی در حوزه دینداری در حال وقوع می باشد. انسان  دینی مبادی به اداب و رسوم ، هرگز برای تشییع اقوام خود بی اعتنایی  نمی کند ،اماکن دینی خود را نمی بندد ،نمازها را فرادی نمی خواند و به رفتارهای جمعی دینی احترام می گذارد. شرایط بحرانی کمک کرده است که بسیاری از رفتارهای گروهی و جمعی دینی  تغییر کند.در اینجا به چند مورد از مواجهه با ویروس کرونا  با  توجه به مطالعه فضای مجازی  اشاره می کنم. در پاسخ به این شبهه و با توجه به رصدهایی که در فضای مجازی صورت گرفته است،باید گفت که

نخست، در این روزهااغلب پرسشهای  فقهی و شرعی،  راجع به تطهیر و نجاسات وغسل  و نحوه تدفین و تشییع است و به باورهای مردم در باره شر و اینکه ایا خدا این شر را تولید کرده  یا ابزارهای شر،کاری ندارد. لذا در این فضا،  بحث کرونا و رابطه ان با ایجاد شری برای از بین بردن انسان ، شاید هیچ گاه مطرح نشود  [۱۳]

دوم اینکه   در قران و مطالب اسلامی،انسان به جای مقصر دانستن خدا ،به غفلت خود  انسان اشاره می کند و به ناسپاسی او در برابر نعمتهای بیکران. فضای مجازی در این روزها به فضای تجربه انسانی  و دینی در رویارویی با ویروس تبدیل شده است . نمونه ان استفاده از دعاها و ذکر ها برای پرهیز از بیماری و یا توصیه هایی در این زمینه است.  به نظر می رسد در باورهای دینی مردم به واسطه این ویروس تغییری ایجاد نشده است .اگرچه  نحوه بروز باورها در فضای مجازی تا حدود زیادی  تغییر کرده اند و با توجه به غیر اجتماعی بودن مراسم و ادعیه و اورداد ،تبدیل به دعاها و استغاثه های  از نوع  مجازی شده اند.اتفاقا این رابطه با کلام ،اوراد،فیلم ها و زیارات مجازی در فضاو شبکات اجتماعی دست به دست می شوند. فضای مجازی را مثال می زنم چرا که مردم بیشتر در این شرایط با فضای مجازی در ارتباط می باشند که فضایی برای بروز ذوقها و تواناییها و خلاقیت ها است . به همین دلیل ممکن است، فضای مجازی امکانی برای بروز الهیات  نوین از نوع مجازی ان فراهم کند. تئولوژی و اصطلاحات خاصی تولید  کند که با توجه به امکان متفاوت ،نوعی دیگر از پایه ها و قواعد دینی تولید کند که از جنس واقعی ان  نیست .شما می توانید در فضای مجازی دین باور باشید و به سیر افاقی و انفسی خود بپردازید و به جای مسجد و کلیسا، در میدان مجازی و با توجه به تواناییها و ذوق خود با خدا ارتباط برقرار کنید . ورودبسیاری از مباحث در این فضا، نشاندهنده ان است که انسان مسلمان اتفاقا نسبت به خدای خود بی اعتنایی کرده است و نعمتهای کردگار خود را ناسپاسی نکرده است . پس به نظر می رسد باید انتظار داشت با این وضعیت خانه نشینی،  نوعی دیگر از الهیات را جستجو کرد . دست استغاثه به خدا بلند کردن و دعا برای خود و دیگران ،نمونه تکراری در این فضا است .به نظر می رسد دوران همزیستی بین الهیات مجازی با الهیات واقعی،در فضای مجازی دارد تجربه می شود . اتفاقا  مطالبی در این فضا دست به دست می شود که حاکی از ان است که دست خدا و خود خدا در تمام مراحل زندگی انسان ایرانی و مسلمان حضور دارد، چرا که خداوند دارد به مجازات افرادی می پردازد که  مستحق مرگ بوده اند .اگرچه ویروس با رنج ادمیان امیخته است اما رنجی بشری در تمام نقاط عالم رقم زده است که به طبقه و نژاد و جنس کاری ندارد .مشهور باشی یا نباشی در عرصه ابتلا ،بین همه تفاوتی وجود ندارد .  نمونه های زیادی از رابطه بین خدا و نقش خدا در زندگی انسان در قالب   دعا برای اجابت رهایی از بیماری : ختم قران ،یاداوری ایام مبارک “ختم امن یجیب در نزد دوستداران قران و دعا و تشویق مردم به تکرار دعاها و استغاثه ها، به ارتباط قوی تر انسان منجر می شود نه به شر که به نقد از خدا برسد که ، “کجاست خدایی که به داد بندگان خود برسد  و رنج اورا کاهش دهد. به نمونه هایی ازاین مباحث در  فضای مجازی اشاره می شود

انسان مقصر است و تاوان عمل خود را می دهد

مقصر دانستن انسان نه خدا زیرا که ما از نعمتها چه استفاده ای کرده ایم.

امدن ویروس کرونا ،هزینه ای است که ما انسانها به دلیل عمل مخربانه خودمان بایستی بپردازیم.

“زمین هوشمندانه وارد عمل شده و با اوردن این ذره کوچک کرونا ،همه حرکتهای مخرب انسانها را تعطیل کرده است

“پس بایستی به هر انچه خداوند در زمین به او امانت داده است، احترام گذاشت. سهراب سپهری  می گوید ” چشمهارا باید شست جور دیگر باید دید. همه چیز نعمت خداست.”[۱۴]  انسان امانتدار خوبی برای این زمین نیست . پس راه حل ، بازگشت انسان به اصل خود و درک جهان هستی است .

پایان سخن

هر چند که کرونا بیرحمانه جان بسیاری از مردم جهان و مسلمین را گرفته است، اما این پدیده موجب ایجاد شرایط و اثراتی ماندگار در زندگی مردم جهان و به طو ر خاص زندگی دینداران شده است. در کلام اخر، به بعضی از آنها  اشاره می شود:

ظهور مناقشه های جدید نسبت به دین و دینداری در فضای مجازی. در باره رابطه دین و کرونا ،این سوال هست که ما  در این مدت با کنار گذاشتن بسیاری از مراسم  دینی و عدم انجام اداب دینی ،راه سکولار به پیش گرفته ایم ؟ ایا می توان دین بدون مراسم تصور کرد؟ ایا در شرایط بحران، انسانها خدا را صدا نمی زنند بلکه به علم  یا تکنولوژی پناه می برند؟ نقش علمای دین در این شرایط چیست؟ ایا ابزارهایی چون رسانه ،فضای مجازی ،رساله ها و احکام مجازی می توانند به مصیبتهای انسانی پاسخ دهند؟ ایا اینطور است که زمانی که همه قصد ساختن واکسنی برای  ویروس جانگیر می باشند،همه ابزارهای مادی،  جانشین خدا در روی زمین شده است ؟ و مناقشات دیگری از این قبیل

تغییر در ساختار دینداری در سطح کرونا تعامل انسانهای روی زمین به کلی دگرگون کرده است . بسیاری معتقدند که”این ویروس کوچک چنان میدانهای جهان را خلوت کرده است که تانکها هم در میانه اعتراضات سیاسی معروف نتوانستند چنین کنند. سوال اینکه ایا نهاد دین در ایران با وجود بحران کرونا ،به نهادی حاشیه ای بدل شده است و ایا این مساله راه مناسبی برای دوری گزیدن از اجتماعات مذهبی نخواهد شد ؟ و یا می توان پاسخ داد که این بحران در طول تاریخ موقتی بوده و همه این تغییرات بر سر جای خود بازگشت می کند . اما اگر کسی عادت کرد که در خانه نماز بخواند به جای در مسجد خواندن،ایا او دوباره به مسجد بازخواهد گشت ؟ به نظر می رسد در این شرایط بحرانی،بیشتر توجه ها به بهداشت و تمیزی و پرهیز از بیماری سوق داده شده است تا به نقد روحانیت و فقیهان . در این شرایط روحانیت همدل و  پا به پای مردم، تمام اصول بهداشتی را رعایت می کند. کمترین نقد به روحانیت در این دوره و شرایط بحرانی متوجه روحانیت شده است .به عنوان مثال  آیت الله سیستانی مرجع تقلید شیعیان برای شفاعت بیماران کرونایی نزد مقبره امام علی (ع)رفته  و به مردم  امر کرده است که برای دفع بلای کرونایی و سلامتی انها ،شیعیان ده مرتبه سوره فیل را تلاوت کنند.

تعبیر جدیدی در مورد حرمت انسانی. فقه اسلامی از این منظر عقلائی و پیشرفته است و حاوی پیامی انسانی است که احترام به حرمت انسانی اهمیت دارد . در این فقه “دیگر شناسی”مهم است اسایش دیگری ،جان دیگری ،ابروی دیگری و مال دیگری اهمیت دارد .پس ضرر به دیگری مطلقا حرام است و مسئولیت مدنی را زیاد می کند. در این فقه همچنین اگر شخصی بداند که حضور او موجب اضرار می شود باید ان محل را ترک کند. ایت الله سیستانی برخورد با این بیماری را حتی بر مسئولیت افراد می نهد وضمان و مسئولیت فرد را نیز بر عهده دارد انجام مسافرت ،انجام اعمال مستحبی برعکس باطل و اعاده ان واجب  می باشد .. دیدار ارحام نیز اینگونه می باشد ،احتکار کردن مطلقا حرام است وضمانت شرعی بر عهده اوست.

جایگزین های جدید برای رفتارهای مدرن. از اصلی ترین آنها مهم شدن طب جدید به جای طب سنتی و اسلامی است.

[۱] نوشته متعلق به فردینان برونتی یر(۱۹۰۷-۱۸۴۹)است با عبارت “دین در برابر علم زانو زد” که به نزاع بین دین و علم اشاره می کند.که از قرن ۱۸ میلادی به این طرف شروع شده است

[۲] رامین نعمتی

[۳] حسن فرشتیان ،پژوهشگر دینی

[۴] این امر مختص دین اسلام نمی باشد .مثال انرا از تشیع جنازه فردی در اسرائیل  زدم که توسط خاخام های اسرائیلی  انجام شد اگرچه با مخالفت پلیس،روبرو شدند.

[۵] نمونه ان لیسیدن فردی که حرم امام رضا(ع) را لیس می زد و از خود فیلمی تهیه کرد و در فضای مجازی فرستاد . البته پلیس با تعقیقب قانونی خود این فرد را دستگیر کرد .

[۶] مصطفی محقق داماد در” فقه در باره بیماریهای واگیردار ” بسیاری از احکام مستند به احکام مسلمیه عقلیه را بیان می کند .

[۷] از جمله امام جمعه شیراز که به گونه ای منطقی توصیه پزشکان را جدی گرفت وتقلید از پزشکان را به مثابه تقلید مومنان از فقیان دانست .

[۸] در مشهد هم احمد مروی  درتولیت استان قدس رضوی در ۶ اسفند اظهار داشت که در حوزه حرم منور رضوی در زمینه مقابله با ویروس کرونا ما  تابع وزارت بهداشت هستم و در این حوزه نظر و دخالتی ندارم (برگرفته از تحقیق  حسن فرشتیان )

از جمله نمایندگران رهبری و[۹] امامان جمعه قم و مشهد(ایت الله علم الهدی که با خطبه ای مکتوب نماز جمعه را بدون تعطیلی اعلام کرد . نهم اسفند ۱۳۹۹ اما بعدا با اعلام اینکه نماز در عین اینک به عنوان فرضیه الهی محسوب می شود ،اما نبا به دلایلی پذیرفتیم که نماز جمعه برگزار نشود

[۱۰] نمونه ان تعطیلی حرم حضرت معصومه در قم و حرم امام رضا (ع)در مشهد بود

[۱۱] کرونا  و بحران هویت دینی از شرعیات تا الهیات  .جسن فرشتیان

[۱۲] گفتمان بانوان

[۱۳] در مقاله ای از اقای یاسر میرداودی پژوهشگر فلسفه و دین امده است تحت عنوان ” مساله شر ایرانی ،خدا کجا بود؟” او در باره فصلفه اینکه مساله شر در تهودیت به دلیل مساله هولوکاست و کشتار جمعی یهودیان  به مساله مهم تبدیل شده است و در مسیحیت نیز به دلیل به صلیب کشیدن حضر مسیح (ع) نیز به مساله شر پرداخته شده است اما در اسلام این نوع الهیات وجود ندارد حتی زمانی که امام حسین(ع) در میدان کربلا شهید می شود باز شر تبدیل به مساله در اسلام نمی شود .

[۱۴] از دکتر سید شجاع در گروه گفتمان بانوان متعلق به گروهی از زنان که در تورنتو زندگی می کنند و دغدغه انها فرهنگ و دین می باشد

باید از طریق نزدیکترین افراد به علما یعنی زنان و دختران ایشان راه گفتگو را فراهم کرد

مهری بهار در گفت وگو با شفقنا: باید از طریق نزدیکترین افراد به علما یعنی زنان و دختران ایشان راه گفتگو را فراهم کرد/ رسانه ها در اصلاح افکار نامناسب درباره زنان موثرند

 دکتر مهری بهار از عدم توجه جامعه، نظام اداری و اجرایی کشور به خواسته‌های زنان می‌گوید و اینکه تناسبی بین انتظارات و توانایی‌های زنان با توجه به امکاناتی که برای زنان و مشاغل آنها در نظر گرفته شده است، وجود ندارد. وی معتقد است: در این صورت زنان مجبور می‌شوند به مشاغل دست دوم یا زیر دست یا غیرمستقل یا غیرحرفه‌ای دست بزنند. زنان در مشاغلی مانند فروشندگی، کارهای خدماتی و در نهایت انجام کارهای عام المنفعه ورود می‌کنند اما اغلب پست و شغل دولتی که متناسب با انتظارات آنها باشد یافت نمی‌کنند.

متن گفت وگوی خبرنگار شفقنا زندگی با دکتر مهری بهار، استاد دانشگاه را می خوانید:

* با توجه به شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی که امروز در کشور داریم، مطالبات زنان در عرصه‌های اجرایی و باورمندی آنان در عرصه‌های کلان جامعه چگونه ممکن است؟

مهری بهار: در شرایط جدید ایران که همراه با تغییرات ساختاری، وضعیت زنان نیز دچار تغییرات عمده‌ای شده است. تغییرات در نوع حضور و نقش آفرینی، نگاه و داوری نسبت به آنها، اثراتی که آنها در نظام اجتماعی و خانواده دارند قابل تأمل و بررسی است. از همه مهمتر موقعیت زنان به لحاظ جایگاه اجتماعی‌ و موقعیت درون خانواده دچار تغییرات عمده‌ای شده است. این تغییرات را می‌توان در افزایش سواد، رضایت‌های فردی و اجتماعی ‌آنها، الگو و سبک زندگی‌‌شان که از الگوهای سنتی عبور کرده‌اند و در نهایت آرزوهایشان دید. در گذشته زنان براساس ارزش‌های جاری و رایج در خانواده عمل می‌کرده‌اند، در حالی که آنها با ارزشهای جدیدی روبرو هستند .

عکس تزئینی است

در وضعیت جدید عوامل و شرایط متعدد نقش آفرینی کرده اند که از همه مهمتر شرایط بعد از انقلاب اسلامی و آورده‌هایش برای آنها می‌باشد. از میان همه آنها تحصیل، مشارکت سیاسی و اجتماعی و رسانه‌های جمعی مهم هستند. بخش عمده‌ای ازظرفیت‌های نهفته در عرصه مدیریتی بیرون و درون خانواده، به لحاظ آشنایی با تکنوژی‌های جدید است. در نتیجه می‌توان مدعی شد که ظرفیت‌ اثرگذاری زنان در جامعه و خانواده نسبت به گذشته بیشتر شده است. زنان نقش محوری چه در خانواده و چه در بیرون از خانواده و در فعالیت‌های اجتماعی‌شان پیدا کرده‌اند. واقعیت‌های جدید موجب شده زنان بازنگری جدی نسبت به الگوهای گذشته خود در خانواده و ارزش‌های ازدواج، شغل خود داشته باشند.

*پست‌های اخیری که در دولت دوازدهم و در شهرداری‌ها به زنان واگذار شده شاهد پررنگ شدن حضور زنان در مسئولیت‌هایی که روزی مختص به مردان بود را حاکی است، این اتفاق چشم انداز مناسبی را پیش روی زنان قرار خواهد داد؟ یا حساسیت‌هایی که نمی‌توان آنها را نادیده گرفت بیشتر بروز خواهد کرد؟

مهری بهار: این موضوع که جامعه، نظام اداری و اجرایی کشور به اندازه کافی به خواسته‌های زنان توجهی نشان نداده یک حقیقت است. به روایتی، عدم تناسبی بین انتظارات و توانایی‌های زنان با توجه به امکاناتی که برای زنان و مشاغل آنها در نظر گرفته شده است، وجود دارد. در این صورت زنان مجبور می‌شوند به مشاغل دست دوم یا زیر دست یا غیرمستقل یا غیرحرفه‌ای دست بزنند. زنان در مشاغلی مانند فروشندگی، کارهای خدماتی و در نهایت انجام کارهای عام المنفعه ورود می‌کنند اما اغلب پست و شغل دولتی که متناسب با انتظارات آنها باشد یافت نمی‌کنند.

به دلیل عدم تناسب بین انتظارات‌ زنان و توانایی‌های آنها در مشاغل مورد نظر، زنان بالاجبار به شغل‌هایی روی‌آورده‌اند که مدیریت و تصمیم‌گیری جدی نمی‌خواهد. کنترل و اعتماد که شرط وجودی این نوع مشاغل است از زنان ساقط شده است. در ورود به مشاغل دولتی  اخیرا اتفاقاتی افتاده است مثلا ورود زنان به شهرداری و شورای شهر که چشم انداز مناسبی برای زنان است، ایجاد شده اما کافی نیست چون زنان بیش از این می‌توانند در سطوح مدیریتی و امثال آن فعال و صاحب نظر باشند.

* مهمترین برنامه‌ها در خصوص حمایت از زنان به عنوان قشر آسیب‌پذیر چه برنامه‌هایی می‌تواند باشد؟

مهری بهار: زنان باید از فضای معرفتی که به لحاظ تساوی در حقوق، مسایل و ظرفیت‌ها وجود دارد، آگاهی یابند در گام بعدی، داشتن این آگاهی، از سوی دیگران به رسمیت شناخته شود؛ دولت و ابزارهای غیررسمی باید به زنان کمک کنند تا بتوانند استقلال فکری پیدا کرده، ومتوجه مسایل پیرامونی خود باشند؛ البته این به مفهوم فردگرایی زنان نیست اما توجه به خود، حقوق و وظایف خود  بایستی در بستر شرایط جدید برای زنان ایجاد گردد.

رسانه می‌تواند در اصلاح افکار نامناسب و خرده‌گیری که دائما زنان را مورد هجمه خود قرار می‌دهد مانند ورود یکسری جک‌ها، کلمات نامناسب، ادبیاتی که تحقیر زنان را همراه دارد، نقش موثری داشته باشد. عوض کردن ادبیات محاوره‌ای، گفت‌وگوها و گزارش‌های روزمره، ادبیات گفت‌وگویی، می‌تواند موجب ازدیاد خودباوری در زنان شود و اجازه ندهد زن تنها به یک ابژه درآید یا به فردی که ظرفیت‌ها، حقوق، امکانات زیستی و شغلی خود را نمی‌شناسد تبدیل شود. بلکه ظرفیت‌های مدیریتی و اجرایی زنان برجسته شود. مثلا ورود زنان به حوزه عمومی غیررسمی غیر‌دولتی مثل تفریحات ورزشی، کمک می‌کنند که زنان نسبت به پیرامون و مسایل پیرامون‌شان آگاهی بیشتر داشته باشند؛ یا فعالیتهایی در حوزه جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها می تواند ورود زنان را در امور اجتماعی تسهیل کند.

* برخی از خواسته‌های زنان که تا به امروز محقق نشده و همچنین تعریف رجل سیاسی، عده‌ای معتقدند گره بخشی از این خواسته‌ها به دست عالمان دینی باز می‌شود، چگونه و چه نوع ارتباطی با عالمان دینی در این زمینه‌ها باید برقرار شود؟ تا به امروز در این ارتباط گیری موفق بودیم؟

مهری بهار: نگاه ما بایستی به گونه‌ای مثبت و به سمت برداشتن موانع سر راه سوق داده شود. تعامل داشتن با دست اندرکاران اصلی، به عنوان مثال با علما، از طریق برگزاری  یکسری جلسات و گفت‌وگوها، جلسات توجیهی به منزله متقاعد کردن آنها به این مفهوم که حضور زنان در اجتماع الزاما غیرشرعی و همراه با گناه نیست، مؤلفه‌های مناسبی برای تسهیل ورود زنان در بسیاری از حوزه‌هایی که مردانه تلقی می شوند، مهم است. البته با افزایش سطح سواد زنان و به طور خاص زنان و دختران گروه‌های با نفوذ، زمینه گشایش عمده‌ای وجود دارد. خانم‌های علما یا دختران ایشان زمانی که درگیر مسایل شوند می‌توانند مسایل مربوط به زنان را درک و هضم کنند و برای گفت‌وگو با پدران یا همسران خود توجیه عقلانی بیاورند. این یک راه مناسبی است همانطور که برای ورود زنان در ابتدای انقلاب  به سینما چنین اتفاقی افتاد.

دراوایل انقلاب، زنان حضور جدی در سینما نداشتند به این مفهوم که یا ورودشان لازم نبود یا ملاحظه جدی نسبت به این حضور فراهم نمی‌شد، به این دلیل تا مدت‌ها حضور زنان در سینما یا نبود و یا اگر بود به گونه‌ای حاشیه‌ای و کمرنگ بود اما با ورود  زنان در فیلم‌های دفاع مقدس آن هم با توجیه دینی؛ توجیه ورود به عرصه مقدس یک جنگ، شاهد پررنگ شدن حضور زنان در سینما بودیم. وقتی نگاهی مقدس به یک پدیده‌ای به نام جنگ وجود دارد ورود زنان در آن میدان مقدس هم معنا پیدا می‌کند.

جامعه ایرانی برای علما منزلت خاصی قائل است و کلام‌ آنها را به عنوان کلام افراد دینی قبول دارند، بنابراین باید از طریق نزدیکترین افراد به علما، یعنی زنان و دختران، راه گفتگو را فراهم کرد. از طریق جلسات و گفت‌وگوهایی می‌توان مسایل زنان را با علما مطرح و موجب تسهیل  امور مشکل در باب زنان را فراهم کرد.

* جامعه زنان امروز در مقایسه با گذشته به لحاظ سطح تحصیلات و حضور در مشاغل مختلف موفقیت چشمگیری داشته اما نگاه برخی نسبت به زنان صرفا معطوف به امور خانه‌داری و تربیت فرزند است. به نظر شما چطور می‌توان نگاه این بخش از جامعه را تغییر داد و اساسا این نوع نگاه زاییده چه عواملی است؟

مهری بهار: امور خانه‌داری و در حقیقت اموری که مربوط به مدیریت زن در خانه است را نباید کم اهمیت بدانیم، مسوولیت بسیار بزرگی است که برعهده زنان گذاشته شده است، اما باید آگاهی‌های مناسبی به زنان نسبت به جایگاه، حقوق انسانی و اجتماعی‌شان داده شود. ممکن است زن بیرون از خانه شغلی نداشته باشد و الزامی برای آن وجود ندارد اما به لحاظ مالکیت و مدیریت در خانه، صاحب حق و حقوقی باشد. حضور در پایگاه‌های ورزشی و فعالیت در شبکه‌ها و فضاهای مجازی، آگاهی و دسترسی آنها را نسبت به حقوق خود بیشتر می‌کند.

*حمایت‌هایی که دولت از مادران شاغل و زنان سرپرست خانوار دارد چندان قابل توجه نیست مثل مرخصی زایمان زنان شاغل که همچنان بلاتکلیف است، به نظر شما نباید این مشوق‌ها و حمایت‌ها بیشتر شود؟

مهری بهار: دفاع از خانواده و بنیان خانواده امری است که دولت به جد به آن بها می‌دهد. اگر قرار است  بنیان خانواده حفظ شود بهتر است از یک سو تشویق‌ها و پاداش‌های مازادی به زنان داده شود و از سوی دیگر زنان از حقوق تساوی خود در خانه برخوردار باشند.

دولت نیز برای راضی نگاه داشتن زنان به عنوان عضوی مؤثر در جامعه می‌بایستی به حوزه‌های غیررسمی که زنان می‌توانند آزادانه عمل کنند توجه کند. فضای مجازی می‌توانند عامل مهمی برای تجدیدنظر در حقوق زنان و تسهیل امور مربوط به زنان باشند.